KRANT
Annað tölublað er í vinnslu, endilega sendið inn efni fyrir þriðja tölublað á listanes.office@gmail.com
Tökum við öllu efni, ljóðum, greinum, pælingum, bloggpóstum, myndum o.s.frv.
KRANT
Annað tölublað er í vinnslu, endilega sendið inn efni fyrir þriðja tölublað á listanes.office@gmail.com
Tökum við öllu efni, ljóðum, greinum, pælingum, bloggpóstum, myndum o.s.frv.
TUNGUMÁLIÐ SEM LEIKVANGUR FÁRÁNLEIKANS
(Í SAMHENGI VIÐ BEÐIÐ EFTIR GODOT)
Tungumálið nær ekki utan um raunveruleikann. Til þess að það gengi upp þyrfti að vera til orð yfir öll möguleg fyrirbæri og skilningur okkar á öllum þessum orðum þyrfti að vera samræmdur. Svo er ekki. Í samskiptum er mikið pláss fyrir óræðni sérstaklega ef staðið er fyrir utan samhengið eða málhefðir talandans eru ókunnugar. Ef tungumálið er túlkað á rangan hátt á sér stað misskilningur. Í Beðið eftir Godot er nóg af svoleiðis. Tungumálið verður leikvangur fáránleikans; allt sem getur farið úrskeiðis, fer úrskeiðis. Í þessari ritgerð mun ég skoða hvernig Samuel Beckett miðlar tungumálinu til áhorfenda.
Í leikritinu virðast Estragon og Vladimir vera með sitthvora máltilfinninguna. Þeir eru eins konar samskiptatrúðar; í hvert skipti sem boðið er upp á óræðni túlka þeir hana á ólíkan hátt.
ESTRAGON: Ég hlýt að hafa fleygt þeim.
VLADIMIR: Hvenær?
ESTRAGON: Það veit ég ekki.
VLADIMIR: Hversvegna?
ESTRAGON: Ég veit ekki hversvegna ég veit það ekki!
Flestir hefðu getað dregið þá ályktun að spurning Vladimir þýði „hversvegna fleygðiru stígvélunum“ en ekki „hversvegna veistu það ekki“. Þó er það í rauninni ekki svo augljóst. Spurningin kemur jú beint á eftir staðhæfingunni „það veit ég ekki“ svo hvernig vissum við að Vladimir var ekki að spyrja út í það?
POZZO: En eruð þið vinir?
ESTRAGON: Hann langar til að vita hvort við séum vinir!
VLADIMIR: Nei, hann meinar hvort við séum vinir hans.
Spurning Pozzo getur bæði átt við túlkun Estragon og Vladimir. En vitandi samhengi senunnar: Pozzo er blindur og þarf hjálp við að reisa sig við, finnst manni augljóst að túlka eigi hana eins og Vladimir gerir. Í öðru samhengi þætti manni ekkert undarlegt að túlka hana eins og Estragon gerir.
ESTRAGON: (hann lyftir því sem eftir er af gulrótinni [...]) Skrýtið, hún verður verri eftir því sem maður borðar meira af henni.
VLADIMIR: Hjá mér er það alveg þveröfugt.
ESTRAGON: Með öðrum orðum?
VLADIMIR: Ég venst jukkinu meðan ég ét.
ESTRAGON: Er það þveröfugt?
Hvað getur Vladimir átt við þegar hann segir að þessar upplifanir séu þveröfugar? Upplifun Estragon á gulrótaátinu er óánægjuleg og upplifun Vladimir er það líka, það verður seint talið ánægjulegt að venjast jukkinu. En upplifunin á sér kannski þveröfuga framvindu þar sem Estragon veitir óánægjulega þættinum meiri athygli eftir því sem líður á átið en Vladimir veitir honum minni athygli.
Í gegnum leikritið otar Beckett því jafnt og þétt að manni að tungumálið sé brigðult. Fyrst aðalpersónurnar geta varla spurt hvor aðra að einföldum spurningum án þess að til verði misskilningur hljóta málin að vandast þegar talað erum flóknari fyrirbæri eins og tilfinningar, lífið, sjálfið, tímann og umhverfið.
Svona otar Beckett því jafnt og þétt að manni að tungumálið er brigðult. Hamingjan er tekin sérstaklega fyrir enda illskilgreint geðbrigði og ómælanegt sem hverjum og einum er gert að túlka það á sinn hátt. Hamingjan er Vladimir sérstaklega hugleikin. Hann spyr til dæmis Drenginn hvort hann sé óhamingjusamur og Vladimir til furðu býður Drengurinn ekki upp á nein svör. Í leit sinni að merkingu orðsins hvetur hann Estragon að máta það með sér:
VLADIMIR: Segðu: Ég er hamingjusamur.
ESTRAGON: Ég er hamingjusamur.
VLADIMIR: Ég líka.
Seinna, þegar Vladimir rifjar þetta samtal upp, verða orðin sem sögð voru að raunveruleikanum. Það er að segja Vladimir túlkar það svo að fyrst að þeir sögðust vera hamingjusamir þá hljóta þeir að hafa verið hamingjusamir og fyrst ekkert hefur breyst þá hljóta þeir að vera ennþá hamingjusamir. Á þetta að vera sjálfsblekking eða hafði tungumálið áhrif á hvernig hann mundi eftir fortíðinni?
Önnur þráhyggja persónanna er tíminn. Þegar Pozzo missir sjónina lýsir hann því yfir að þeir blindu hafi ekkert tímaskyn. Er tíminn þá bara gangur sólarinnar; ljósið sem leiftrar fyir augum okkar frá fæðingu til dauða? Eða er tími tala sem við ímyndum okkur að sé alltaf að hækka? Til að beisla skilning okkar á tímanum höfum við tekið það að okkur að nefna allar mínútur sólarhringsins: 07:01, 07:02, 07:03 o.s.frv. Í þessari nákvæmni er samt falin ákveðin einföldun. Gert er ráð fyrir því að tuttuguogsex mínútur yfir tvö dagsins í dag eigi eitthvað sameiginlegt með sömu mínútu dagsins í gær.
VLADIMIR: Þetta fékk tímann til að líða.
ESTRAGON: Hann hefði liðið hvort eð var.
VLADIMIR: Já, en ekki svona fljótt.
Tímaskyn okkar er hins vegar ekki jafn staðlað og tímaskyn tungumálsins. Sumar mínútur upplifum við eins og þær þeysist hjá en í öðrum er maður látinn dúsa of lengi og enginn á sömu upplifun af sömu mínútunni. Tíminn er því að hluta til persónuleg upplifun, næstum eins og tilfinning.
POZZO: Hvað er klukkan?
VLADIMIR: (gaumgæfir himininn) Sjö... átta...
ESTRAGON: Fer eftir árstíma.
Ef við gefum okkur að hlutverk tímans er að auðvelda skilning okkar á umhverfinu flækjast málin sömuleiðis. Samband tíma og umhverfis er heldur ekki staðlað. Mínútan 38 mínútur yfir átta að kvöldi til lýsir alls ekki sama umhverfi í janúar og í júní. Veðurfar, hnattræn staðsetning og árstíðir hafa áhrif á hvernig tíminn birtist okkur. Þessi hugmynd um tímann kristallast þegar Pozzo útskýrir ljósaskiptin, ekki með nákvæmum tímamælingum heldur heldur ljóðrænum tilþrifum:
POZZO: Hann er er bjartur og fölur eins og margir himnar á þessum tíma dags. Á þessari breiddargráðu. Þegar veðrið er gott. Fyrir einni stundu svona sirkabát þá hún hafði hellt geislum sínum ofan síðan svona tíu í morgun í hamstola ljóssins ofansteypingi ýmist rauðum eða hvítum uns hann tekur að glata ljóma sínum, fölna, fölna, jafnt og þétt og fölari uns pppfff! Búið! Því slotar. En á bak við þessa friðarins og mildinnar dulu gerir nóttin áhlaup og mun bresta á oss púff! Bara svona! Einmitt þegar við eigum síst von á því.
Lýsing Pozzo á ljósaskiptunum nær mun frekar utan um upplifun okkar á ljóskiptunum heldur en staðhæfingin að sólin sest klukkan fimmtíuogtvær mínútur yfir sex. Pozzo býr til ímyndaða framvindu með endurtekningu í tungumálinu: „Himininn fölnar, fölnar, jafnt og þétt ögn fölari, ögn fölari“, og þó pppfff og púff séu varla orð þá ná þau ótrúlega vel utan um skyndileikann sem maður upplifir. Ljósaskipti eru nefnilega algjört pppfff; maður tekur varla eftir þeim á meðan þau eru að eiga sér stað því augun venjast rökkrinu jafnóðum þangað til pppfff og á skellur niðamyrkur.
Kannski er máttur tungumálsins ekki möguleiki á nákvæmni heldur möguleiki á að skapa nýjar tengingar. Í fyrri hlutanum lýsir Pozzo því að ofmikið nikótín hleypi hjartanu á gobbedígobb. Myndin virkjar ímyndunaraflið, við heyrum hófadyn og upplifum þannig hraða hjartans. Staðlaðari leið til að lýsa sömu upplifun væri að segja að hjartslátturinn aukist. Hafandi heyrt staðlaða orðasambandið aðeins of oft er ónauðsynlegt að virkja ímyndunaraflið til að túlka merkinguna. Svipað gerist í seinni hluta þegar Vladimir biður Estragon að formæla sér. Eftur umhugsun dettur Estragon í hug að kalla hann hinu algenga skammyrði óþekktarormur. Orðið hefur ekki næg áhrif á Vladimir og hann biður Estragon að vera grimmari. Þá dettur Estragon mun frumlegri skammir í hug: lekandasýkill og sárasóttargyrmi. Það er áhrifameira að mynda glæný hugrenningatengsl hjá áheyrandanum heldur en að notast við útþvættar lýsingar eins og óþekktarormur. Í leikritinu var það þýið Lucky sem kenndi Pozzo að hugsa á ljóðrænan hátt. Hann sinnir því hlutverki hugmyndasmiðs fyrir Pozzo. Seinna segir Pozzo hinum frá dans Lucky sem hann kallar netið því hann upplifir sig flæktan í net. Er Lucky eina persónan sem er fær að túlka hugarástand þeirra allra með einu orði og dansverki? Er Lucky mögulega listamaður?
VLADIMIR: [...] Á morgun þegar ég vakna, eða held ég vakni, hvað á ég þá að segja um þennan dag? Að ég hafi ásamt Estragoni vini mínum, hér á þessum stað, þar til nóttin kom, beðið eftir Godot? Að Pozzo hafi farið hjá ásamt burðarmanninum sínum og að hann hafi talað við okkur? Líklega. En hvaða sannleikur verður í því fólginn? [...] Við höfum tíma til að eldast. Óp okkar fylla loftin. En vaninn er bráðslævandi.
Undir lok seinni dagsins spyr Vladimir hvað hann eigi að segja um þennan dag. Hann einn ræður því en orðavalið skiptir miklu máli því það mótar hvernig horft verður til baka. Raunveruleiki þessa dags er ekki lengur til einungis vitnisburður Vladimir. Í tungumálinu er takmarkaður sannleikur og því megum við ekki leyfa því að stýra hvernig við upplifum tilveruna þó það hjálpi okkur að skilja hana og skrásetja. Það má líka alls ekki leyfa tungumálinu að festast í vananum því þá dofnar það. Því situr hver kynslóð uppi með það verkefni að endurskoða tungumálið og hver listamaður uppi með það verkefni að ná utan um þær upplifanir sem ekki hefur tekist að setja í orð. Bráðslævandi vani, hamingjuleitin og hverfull tíminn voru líklega Beckett ofarlega í huga þegar hann skrifaði leikritið. Hugmyndir sem flókið getur verið að ná utan um með orðum en mögulega er hægt komast að einhverju í tveggja tíma leikriti... Greyið Lucky, að eilífu fastur í ól auðmannsins samt er hann eina persónan sem virðist geta túlkað upplifun þeirra með einu orði og dansverki.
Dæmin vísa í þýðingu Árna Ibsen sem birtist í safnritinu Sögur, leikrit, ljóð frá árinu 1987.
Katla Björk Gunnarsdóttir
Innsent 4.10.2025, birt 4.10.2025